افزایش مسمومیت های منجر به فوت ناشی از "قرص برنج" در کشور

این در حالی است که متاسفانه در پنج ماهه اول سال جاری (1397)، 308 نفر در کشور بر اثر مسمومیت با قرص برنج فوت نمودند که در مقایسه با مدت مشابه در سال قبل (1396) ، که تعداد فوت شدگان ناشی از این مسمومیت 236 نفر بود، افزایش 30 درصدی را نشان می دهد.

بیشترین آمار متوفیان در سال گذشته به ترتیب مربوط به استان های تهران با ۱۳۴، مازندران با ۸۸ و گیلان با ۶۹ فوتی بوده است. بیشتر فوت شدگان نیز در رده سنی ۴۰-۲۰ سال بودند و 64 درصد فوت شدگان مرد و مهم ترین علت مسمومیت ها، عمدی بوده است.

قرص های حاوی فسفید آلومینیوم در کشور، به ویژه در نواحی شمالی تحت عنوان " قرص برنج" جهت نگهداری برنج و سایر غلات در انبارها و جلوگیری از تاثیر مخرب حشرات موذی، نسبتا رایج است. این فرآورده تولید داخلی نداشته و بیشتر با نام تجاری Phostoxin® وارد کشور می شود. از سال ۱۳۸۴ به دنبال گزارش سازمان پزشکی قانونی کشور به هیات نظارت بر سموم (به عنوان عالی‌ترین مرجع سیاست‌گذاری در زمینه واردات، صادرات، تولید و توزیع سموم آفت کش های کشاورزی در کشور) و با تصویب این هیات، فسفید آلومینیوم به شکل قرص تخت از فهرست رسمی سموم کشاورزی کشور حذف و هر گونه واردات، توزیع و فروش آن ممنوع اعلام شد و هرگونه کاربرد کشاورزی این سم تنها به صورت محدود و به شکل سایر فرمولاسیون ها و تحت نظارت کارشناسان کشاورزی در مصارف غیرخانگی و بیشتر در موارد صنعتی و یا به عنوان جونده کش صورت می گیرد. متاسفانه تمامی قرص های برنج حاوی فسفید آلومینیوم که در بازارهای سیاه و مراکز غیرمجاز در کشور به فروش می رسند به صورت قاچاق و غیرقانونی وارد کشور می شوند.

استفاده از قرص‌های برنج حاوی فسفید آلومینیوم در کشاورزی به دلیل کارآیی بالای این فرآورده جهت از بین بردن آفات، قیمت ارزان، سهولت استفاده، عدم وجود باقیمانده در محصول استقبال زیاد مصرف از سوی کشاورزان همراه است. به دلیل عواملی مانند سمیت بالا و میزان کشندگی زیاد این ماده و سهولت دسترسی به این سم، در سالیان اخیر میزان قابل توجه ای از بروز مسمومیت ناشی از این مصرف این سم به ویژه در برخی استان های کشور مانند: تهران، گیلان، مازندران ، کرمانشاه، همدان ، لرستان و گلستان مشاهده شده است.

متاسفانه به علت تمایل کشاورزان به مصرف این سم جهت نگهداری محصول برنج به ویژه در مصارف خانگی یا نیمه صنعتی به دلایل ذکر شده قبلی، قاچاق این فرآورده از کشورهای همسایه و ایجاد بازار سیاه این سم در کشور وجود دارد و بسیاری از موارد، افرادی که از این سم جهت خودکشی استفاده می‌کنند این قرص ها را از بازار سیاه و غیرقانونی تهیه می‌کنند که در این زمینه نیازمند لزوم برخورد جدی تر با این معضل هستیم.

به علت عدم وجود پادزهر اختصاصی و سمیت ذاتی بالای گاز فسفین آزاد شده در اثر مصرف فسفید آلومینیوم در معده، مرگ و میر در اثر مسمومیت با مصرف قرص برنج بالاست. از لحاظ زمان بروز علایم و نشانه‌های بالینی مسمومیت، بعد از مصرف خوراکی قرص فسفید آلومینیوم، علایم و نشانه‌های مسمومیت، در طی ۱۵-۱۰ دقیقه اول بعد از بلع ظاهر می‌شوند و مرگ بیمار ممکن است در مدت کمتر از ۶ ساعت رخ دهد. اگر در عرض ۶ ساعت پس از مسمومیت علایمی ظاهر نشود، بیمار بدون علامت خواهد ماند. در صورت مسمومیت خوراکی، علائم تحریکی دستگاه گوارش شامل تهوع، استفراغ و دردهای شکمی است. بیشتر مرگ و میرها در خلال
۱۲-۲۴ ساعات اولیه مسمومیت اتفاق افتاده و معمولاً ناشی از ایست قلبی است. مرگ و میر بعد از ۲۴ ساعت اغلب ناشی از نارسایی کبدی است.

علائم مسمومیت ناشی از درگیری سیستم های قلبی- عروقی، گوارشی، عصبی و ریوی است. شایع‌ترین علایم و نشانه‌های بالینی مسمومیت با فسفیدآلومینیوم عبارتنداز بی قراری، تحریک پذیری، گیجی، سرگیجه، لرزش، دوبینی، عدم تعادل، سرفه، تنگی نفس، درد کولیک شکمی، تهوع، استفراغ، در پاره ای موارد استفراغ سیاه رنگ، مدفوع سیاه رنگ، تعریق، ضعف و بی حالی، افت شدید فشار خون، کاهش برونده قلبی، اختلال و بی نظمی در ضربان قلب، ادم ریوی، سیانوز، اختلالات کلیوی، زردی، بزرگی کبد و طحال، فلج روده، تشنج، نشانگان دیسترس تنفسی حاد. همچنین افت شدید فشار خون و شوک شایع ترین علایم در مسمومیت های شدید است. بوی مشابه سیر یا ماهی گندیده از تنفس بیمار ممکن است استشمام ‌شود.

علائم تاخیری مسمومیت نیز شامل ادم ریوی، تتانی هیپوکلسمیک، کلاپس قلبی- عروقی، آسیب کبدی، برادیکاردی، اسیدوزمتابولیک، اختلالات قلبی، ترومبوسیتوپنی و متهموگلوبینمی است.

اگر چه در بسیاری از موارد علت مسمومیت در اثر مصرف عمدی و خوراکی این سم است با این وجود، مواردی از بروز
مسمومیت های شدید و کشنده تصادفی در اثر استنشاق گاز فسفین آزاد شده از قرص های برنج نگهداری شده در محیط های مرطوب، نیزگزارش شده است.

قابل ذکر است نوع دیگری از فرآورده موسوم به قرص برنج جهت نگهداری و حفظ محصولات از آفات انباری به ویژه جهت مصارف خانگی در کشور ما موجود بوده و به صورت قانونی به فروش می رسد، این نوع قرص برنج فاقد ماده سمی فسفید آلومینیوم بوده و حاوی عصاره سیر، نمک طعام و تالک است. این قرص‌ها که به عنوان "قرص برنج گیاهی" شناخته می‌شوند، فاقد اثرات سمی و کشنده برای انسان بوده و مصرف آن در انسان بی خطر محسوب می شود.