اعتیاد مدرن

قسمت اول: زولپیدم

چند سالی بیش نیست که دارویی به نام زولپیدم وارد بازار دارویی ایران شده است. دارویی خواب آور که فرض می شد اثری مشابه سایر داروهای خواب آور دارد ولی عوارض آن ها را ندارد. بلافاصله داروی تازه وارد به شکلی گسترده توسط پزشکان وارد نسخه های درمانی شد. به واسطه نبود مطالعات کافی در باره این تازه وارد ناشناخته، سریعا جایگزین بیشتر خواب آورها شد با این تفاوت که هم پزشک و هم بیمار هیچ نگرانی از بابت عوارض داروی زولپیدم نداشتند. حالا مدتی است مواجهیم با تعداد زیادی ازبیمارانی که بدون مصرف مقادیری زولپیدم قادر به ادامه زندگی روزمره شان نیستند.
گزارشاتی از اعتیاد به زولپیدم توسط ورزشکاران، پزشکان، دانشجویان و دانش آموزان وجود دارد که لزوم پرداختن به این اعتیاد مدرن را روشن می سازد.
حالا دیگر زولپیدم آن داروی بی عارضه سابق نیست. عوارضی مثل اختلال حافظه، رفتارهای عجیب و لجام گسیخته، اختلال خواب، اختلال شناختی، اعتیاد و مواردی از مرگ به دنبال مصرف این دارو گزارش شده است. شوربختانه هنوز حتی بعد از اینکه سازمان غذا و داروی امریکا در سال 2013 میلادی زولپیدم را در ردیف داروهای پرخطر قرار داده که لازم است طبیبان با احتیاط و در موارد لزوم نسخه کنند، هم چنان در کشور به عنوان همان تازه وارد بی خطر به حساب می آید.

زولپیدم بنزودیازپین نیست اما شباهت بسیاری به بنزودیازپین ها دارد. دارای اثرات خواب آور و آرام بخشی است که پزشکان جهت درمان بی خوابی و هم چنین بعضی اوقات به عنوان شل کننده عضلانی تجویز می کنند. با توجه به توانایی زولپیدم در برداشتن مهارهای ذهنی شباهت عملکردی به الکل دارد و هنگامی که در دوزهای بالا استفاده شود می تواند سبب عوارض فراوانی شود. به دلیل آن که در کشور ما جوانان ما محدودیت دسترسی به الکل دارند در مواردی این دارو جایگزین الکل شده است. بر خلاف باور ابتدایی، این دارو سبب ایجاد تحمل، وابستگی و اعتیاد می شود و لازم است سایر همانند اعتیادها مورد توجه قرار گیرد.

قسمت دوم: ریتالین

از نخستین روز ورود این دارو به بازار سوء استفاده از آن نیز شروع شد. رایج‌ترین سوءاستفاده توسط دانشجویان پزشکی صورت می‌گرفت. چرا که این دانشجویان در طول دوران تحصیل با خواص این دارو آشنا می‌شدند و از طرفی فشار و سنگینی درس و امتحان و کشیک، آنها را مستعد استفاده‌ی نادرست از آن می‌کرد. این استفاده‌ به صورت موردی و گهگاهی بوده و پیامدهای نامطلوبی دارد. به تدریج ریتالین در باور عامه از یک داروی روان درمانی تبدیل به یک انرژی زای کم ضرر گشت که نام هایی مثل قرص شب امتحان، قرص دانشجویی، قرص لاغری، قرص سرخوشی (ریتالین برای افزایش سرخوشی کم کم به پارتیهای شبانه راه پیدا کرد) یافت.

ترکیبات و نحوه اثر قرص ریتالین: ریتالین یک محرک از خانواده آمفتامینها است که باعث ترشح دوپامین و نهایتا سرخوشی بدون دلیل می شود و ظاهرا مغز فرد مصرف کننده گزارشی مبنی بر خستگی بدن و نیاز به خواب را درک و دریافت نمی کند و فرد می تواند با کمبود خواب تا مدتی دچار مشکل نشود در حالی که این بی نیازی به استراحت، کاذب است و همین کمبود استراحت منجر به پرخاشگری در فرد می شود.

به ‌طور کلی، اگر ریتالین مطابق دستور پزشک مصرف شود، برای افزایش تمرکز و کاهش خواب‌آلودگی مفید است، اما تأثیری در کاهش اضطراب ندارد. حتی ممکن است اضطراب‌زا نیز باشد. عوارض کلی مصرف آن علاوه بر اعتیادآور بودن، ایجاد روان پریشی است.

ترکیبات این دارو اشتراکاتی با داروهای محرکی چون کوکایین، حشیش و اکستازی دارد لذا مصرف نادرست و خودسرانه آن می تواند فرد را مستعد اعتیاد به محرک های خطرناک کند. متاسفانه بسیاری از زنان و دختران در اثر تبلیغات سالن ها و باشگاه های ورزشی این قرص را بعنوان یک داروی لاغری مصرف می کنند.

هم چنین، بسیاری از رانندگان برای زود رسیدن به مقصد و بیدار ماندن در طول راه به مصرف این دارو می پردازند. کسانی که در مراحل اولیه سوء مصرف ریتالین قرار دارند یا هنوز میزان مصرف دارویی آن ها حساس نشده دچار سردردهای میگرنی، اختلالات گوارشی، پرخاشگری مزمن، تپش قلب می شوند و با ادامه مصرف و بالا رفتن دوز عوارضی همچون سردردهای شدید، اختلال خواب، هذیان گویی، راه رفتن در خواب و حتی در مواردی شوک ناگهانی و مرگ می شوند.

براساس گزارشات، کنکور و فصل امتحانات عامل افزایش 50 درصدی مصرف ریتالین است. براساس نتایج یک مطالعه بر روی دانشجویان ایرانی، از هر 10 دانشجو، 6 نفر سابقه مصرف ریتالین دارند.

واضح است این آمار با توجه به اثر وابستگی به مواد مخدر، بسیار خطرناک است.عارضه‌ی دیگر، ایجاد سوءظن و حملات پرخاشگرانه است. دیده شده است، افراد با مصرف این قرص، حتی روی اعضای خانواده‌شان، چاقو کشیده‌اند.

نکته‌ی دیگر اینکه اگر کسی این قرص را به‌طور مرتب یا با فواصل کوتاه مصرف کند، به آن وابسته می‌شود و وقتی می‌خواهد آن را کنار بگذارد، در صورتی که تحت نظر پزشک نباشد، ممکن است به افسردگی دچار شود.از آنجا که ریتالین دارویی است که توسط پزشکان تجویز می شود، مصرف کنندگان تصور می کنند این قرص های بی خطرند و آن "بد نامی" مواد مخدر را ندارند در حالی که عوارض مصرف خودسرانه این قرص ها می تواند مانند آمفتامین ها باشد.

دکتر محمدرضا قدیرزاده

رییس گروه مطالعات اعتیاد و سوءمصرف مواد و الکل مرکز تحقیقات پزشکی قانونی